صنايع آب بر در فلات مركزي
محسن موسوي خوانساري
هفته گذشته بود كه طرح انتقال آب از خليج فارس به اصفهان از منطقه سيرجان به طول ۸۰۰ كيلومتر و به مقدار ۴۰ ميليون متر مكعب در سال جهت مصرف صنايع فولادي اصفهان توسط رييسجمهور افتتاح گرديد و بعد از آن مراسم بود كه انتشار توييت رييسجمهور محترم با اين متن حاوي نكات بحثبرانگيزي گرديد: «لازم است از اين پس تمام صنايع آببر صرفا در سواحل جنوبي توسعه پيدا كنند تا نياز به طرحهاي پر هزينه انتقال آب نباشد » البته يادداشت دكتر پزشكيان در اين خصوص كاملا بجا و منطقي است ولي صحيحتر آن بود كه يك اخطار هم به صنايع آب بر موجود و در حال بهرهبرداري فعلي در فلات مركزي مثل يزد، اردكان، كرمان و.... داده ميشد و حداقل يك بازه زماني مشخص مثلا ۱۰ ساله يا ۲۰ ساله براي انتقال طرح توسعه اين صنايع به سواحل جنوبي و خصوصا سواحل مكران پيشنهاد ميگرديد.
نكاتي در اين خصوص به اينگونه قابل ذكر است. دولت جمهوري اسلامي ايران در سال ۲۰۲۴ توانست با توليد حدود ۳۰ ميليون تن فولاد خام شامل گندله و آهن اسفنجي و... جايگاه خود را در رتبه دهم كشورهاي توليدكننده فولاد جهان حفظ كند و اگر صنايع پايين دستي مثل توليد آهنآلات ساختماني و لوله و پروفيل را نيز به اين ظرفيت اضافه كنيم شايد به توليد ۴۰ ميليون تن در سال اين عدد افزايش يابد، اين موضوع در شرايطي مطرح ميشود كه كشورهايي مثل چين، هند، امريكا، روسيه و تركيه عمدتا داراي منابع آب فراواني هستند در ليست توليدكنندگان اصلي عمده فولاد در جهان ميباشند لذا ترجيحا فولاد به عنوان صنعت آببر بايد در كشورهايي توليد شود كه از منابع آب مكفي برخوردار بوده يا در مجاورت دريا استقرار يابند تا بتوانند از منابع آب دريا استفاده نمايند. در شرايط فعلي بيش از ۸۰ درصد صنايع مرتبط با فولاد ايران در سه استان كويري اصفهان، يزد و كرمان وجود داشته و اين در حالي است كه اين سه استان با مشكلات آبي فراواني روبهرو ميباشند بنابراين به ناچار گزينه انتقال آب از دريا براي صنايع آب بر خصوصا صنايع فولادي در اين استانهاي همجوار با كوير مركزي در اهداف كشور قرار گرفته است . ميزان بارش باران در سه استان اصفهان، كرمان و يزد كه بيشترين مقدار صنايع فولاد را دارند جزو حداقلهاي ريزشهاي جوي استانهاي كشور بوده و به ترتيب اين سه استان داراي بارش متوسط ۱۴۰، ۱۲۰ و ۹۵ ميليمتر در سال ميباشند لذا منطقي ميبود كه در گذشته با توجه به آببر بودن صنعت فولاد از تاسيس اين صنايع فولادي در استانهاي كويري و خشك اجتناب ميگرديد و سواحل جنوبي به عنوان محل استقرار انتخاب ميگرديد ولي متاسفانه به علل مختلف اين مهم انجام نشده است.
در صنعت فولاد، معمولا موضوع كارخانههاي كوچك با خوراك ضايعات فولادي و كارخانههاي نورد تكميلي كه از محصولات مياني فولاد براي توليد محصول خود استفاده ميكنند از حساسيت كمتري به جهت مصرف آب برخوردار هستند ولي كارخانههايي كه توليد يكپارچه از سنگ آهن مورد نظر است بهدليل مصرف زياد آب در نزديك ساحل يا منابع آبي گسترده قرار ميگيرند. مصرف عمده آب در صنعت فولاد شامل خنك كردن تجهيزات، كورهها و آب فرآيندی است كه به همين جهت بر اساس اعلام انجمن آهن و فولاد امريكا براي توليد هر تن فولاد به ۲۰ مترمكعب آب نياز است كه اين آب ميتواند شامل آبهاي بازيافت شده و استفاده مجدد هم باشد. البته بيشترين سهم آب در توليد فولاد، آبهاي بازيافتي و باز چرخاني بوده ولي در نهايت به دليل تلفات ناشي از بخار شدن آب در فرآيند توليد فولاد به ازاي هر تن به ۵ تا ۸ مترمكعب آب اضافي نيز نياز خواهد بود كه اين مقدار آب مصرف شده بر اساس شكل محصول توليدي و همچنين بهرهوري تجهيزات و تكنولوژي ميتواند متفاوت باشد.
دو كارخانه فولاد مباركه اصفهان و ذوبآهن به عنوان دو كارخانه عظيم كشور در توليد فولاد و مقاطع فولادي سهم بيشتري در مصرف آب در بين صنايع دارند.
نياز آبي شركت فولاد مباركه در سالهاي گذشته برابر با ۴۰ ميليون مترمكعب در سال بوده ولي اخيرا اين مقدار كاهش پيدا نموده و شركت فولاد مباركه موفق شده است در حال حاضر با حدود ۳ مترمكعب آب براي هر تن فولاد، توليدات داشته باشد و البته عمده آب مورد نياز هم از طريق پساب شهرهاي اطراف كارخانه تامين ميشود. كارخانه ذوب آهن نيز كه يكي ديگر از توليدكنندگان محصولات فولادي در اصفهان است براي توليد هر تن فولاد حدود ۵ متر مكعب آب مصرف مينمايد. همانگونه كه گفته شد اگر كل توليدات بالادستي و پايين دستي فولاد در كشور را حدود ۴۰ ميليون تن در نظر بگيريم و با احتساب حداقل مصرف ۵ متر مكعبي براي توليد يك تن فولاد در سه استان مذكور در نظر گرفته شود، بيش از ۲۰۰ ميليون متر مكعب آب در سال براي صنايع فولادي فقط براي اين سه استان نياز بوده و اين مهم نيز هماكنون انجام شده و تامين آب صنايع براي كرمان، يزد و اصفهان بهوسيله دو خط انتقال آب از تاسيسات آب شيرينكن بندرعباس در ساحل خليج فارس در حال انجام است ولي سوالي كه مطرح بوده اينكه انتقال آب تا چند سال ادامه خواهد يافت. استهلاك خطوط لوله و سامانه پمپاژ، مصرف انرژي و استهلاك نيروگاه توليد انرژي از جمله مواردي است كه استمرار انتقال آب از دريا به فلات مركزي را در دراز مدت با مشكل روبهرو مينمايد. از طرف ديگر صنايع بزرگ نيز با گذشت زمان به بازسازي، تغيير تكنولوژي، بهروزرساني و توسعه نيازمند هستند بنابراين در اين خصوص و ضمن تاييد سخنان رييسجمهور پيشنهاد ميشود از اين پس صنايع فولادي آببر هر گونه توسعه يا كارخانههاي با فناوري جديد را صرفا در سواحل جنوبي و خصوصا سواحل مكران تاسيس نموده و به گونهاي برنامهريزي نمايند كه در يك بازه ۲۰ساله كل صنايع آب بر با فناوري جديد به سواحل جنوبي خصوصا سواحل مكران منتقل شده، تاسيسات صنايع قديمي به تدريج كنار گذاشته شوند و شهرهاي تاريخي كرمان، يزد و اصفهان به عنوان شهرهاي صرفا توريستي و عاري از هرگونه آلودگيهاي ناشي از صنايع پاك شوند. كلانشهرهاي فلات مركزي از جمله اصفهان، يزد و كرمان دچار مشكلات عديده ناترازي آب شرب براي شهروندان هستند و چنانچه صنايع فولادي به عنوان صنايع آب بر در يك برنامه منسجم به سواحل جنوبي منتقل شوند بهطور قطع كاهش بارگذاري صنعتي و بهدنبال آن كاهش بارگذاري جمعيتي كمك بزرگي به پايداري اين شهرهاي در مجاورت كوير خواهد نمود .
فعال حوزه آب و محيط زيست